TIVA ÖZERK CUMHURIYETİ
Tarihi Gelişim
Çin sülalesinin kayıtlarına göre Tuva'lar Kırgızlar'ın doğusunda, "Kiiçük Deniz"in (Muhtemelen Baykal Gölü) güneyinde ve Uygurlar'ın kuzeyinde bulunmaktadır. Bugün de Tuvalar buralarda oturmaktadırlar ve buraya da Tannu-Tuva denilmektedir.
Tıva Cumhuriyeti, 1914'te Ruslar tarafmdan işgal olunmuş ve yeniden 1921'de Cumhuriyet olarak bağımsızlığını tekrar almıştır. Tannu Tuva adlı Halk Cumhuriyeti yaratılmıştır. 1926'da adı Tuva Halk Cumhuriyeti'ne dönüşınüştür. Ülke 17 Ağustos 1944'te yeniden Ruslar tarafından işgal olunmuştur. önceleri Muhtar bölge ola-rak, 1965'ten itibarende muhtar cumhuriyet olarak yerini almıştır. Halen Rusya'nın oluşumunda muhtar cumhuriyet olarak yer almaktadır.
Başkenti Kızıl'dır.
Ülkenin alanı 170.000 km2'dir.
Nüfusu 308.557'dir. 13 küçük bölgeye (rayon) sahiptir. Ülke, Sibirya'nın güneydoğusundadır. Gü-neyinde ve güneybatıda Moğolistan Halk Cumhuriyeti bulunmaktadır. Nüfusunun % 64.3 Tıva'lardan, % 32'si Ruıslar'dan, % 3.7'si diğer milletlerden oluşmuştur.
Coğrafi Konumu
Tıva Yukarı Yenisey Irmağı havzasında yer alır. Moğolistan'a komşu olan cumhuriyetin yüzölçümü 170.500 km2dir. Bölgenin başlıca yüzey şekilleri olan geniş Tıva ve Todja havzalarının sutarını Yenisey Irmağının iki ana kolu toplar. Aralarında kuzeybatıdaki Batı (Zapadni) Sayanlar'la kuzeydoğudaki Doğu Tıva dağ sıraları bu iki havzayı kuşatır. Tıva Özerk Cumhuriyeti'nde başta başkent "Kızıl" olmak üzere bcş kent ve üç kentsel yerleşme vardır.
Yönetim Biçimi
Tıvalar, Soyotlar ya da Uryanhaylar olarak da bilinir, büyük bölümü SSCB'deki Tıva ÖSSC'de. küçük bir bölümü ise Moğolistan Halk Cumhuriyetinde yaşayan ve Moğolcadan etkilenmiş bir Tıirk dili konuşan halktır. Yenisey Irmağınııı kaynak sularının arasında, hem Sibirya taygasının, hem de Orta Asya bozkırlarının özelliklerini taşıyan bir bölgede yaşarlar. Geleneksel uğraşları avcılık ve çobanlıktır; kollektif tarım 1950'lerin başından bu yana önem kazanmıştır. Darı üretimi ve balıkçılık öteden beri önemini korumaktadır. Geleneksel Tıva barınakları step bölgelerine özgü yurt adı verilen keçe çadırlarla, ağaç kabuğundan yapılma, Sibirya'ya özgü huni biçiminde çadırlardan oluşur.
17. yüzyıldan sonra giderek Rus kültürünün etkisinde kalan Tıvalann geleneksel toplumsal örgütlenmeleri klan sistemine dayanır geleneksel dinleri ise şamanizmle, Tibet Budacılığının bazı özelliklerinin karışmasından oluşmuştur. Günümüzde Rusya Fedarasyonu'nda yaklaşık 180 bin, Moğolistan Halk Cumhuriyetinde ise 24 bin kadar Tıva yaşamaktadır.
Eğitim ve Kültür
Tıva'da 157 ortaokulda (6.600 öğrencisi), 6 teknik okulda (4.000 öğrenci), 1 üniversitede (2900 öğrencisi) bulunmaktadır. Yılda,Tıva dilinde çok sayıda kitap, 2 dergi, 5 gazete yayınlanır. Her 10 bin kişiye 36 doktor düşmektedir. Sağlık hizmetleri devletin tekelindedir.
Dil
Tıva yazı dili Latin harfleri esasına göre düzenlenmiştir, fakat 1941'de diğer Türk şivelerinde olduğu gibi Tıva'ca için de Kiril harfleri kullanılmıştır. Tıva halkının en önemli destanı olan "Keser" 1963 yılında yayınlanmıştır.
Türkiye Türkçesi Tuva Türkçesi
Türkiye Türkçesi Tuva Türkçesi
agız agaz göz karak
avııç adış gözlük gözluk
ayakkabı mayık iki avuç hodadis
bacak but kadın kadın
baş baş kar kırı
bıyık erinsalı kız kızcağız
bilek gol köprü kögürük
boğaz bostaa kulak kulak
burun tumcuk omuz eğin
ceket cek ot sigel
çene segel otobüs maşina oto
çizme idik pantolon cugur
çocıık bala parmak sola
çok yok saç saç dügü
çorap bik serserilik çiçekli yer
dil dıl su vada
dilek adagaç şapka börk
diş dış taş daş
düğme öyök tırnak tırnak
el mel yol org
erkek erili oğul yüz sel
gırtlak borbandı yüzük yüstük
gömlek köylen
Din
Tıvalılar eski Türkler gibi Şamanist iken sonraları Moğolistan'm tesiri ile Lamaizm dinine de ilgi duymuşlardır.
Ekonomik Yapısı
Tıva'nın önemli ekonomik zenginlikleri ender bulunan madenleri, kömür, demir, civa, altın'dır. Tıva'nın ekonomisinde tarım sektörü ağırlıklıdır. Burada 115.000 ton hububat elde edilir. 27.000 lon pataıes üretilir. Hayvancılık da önemli yer tutar. Tıva'da 1.229.000 küçükbaş hayvan, 201.000 büyükbaş hayvan yetiştirilmektedir. Sanayide önemli yeri hammadde çıkarılması faaliyetleri almaktadır. Bununla beraber kereste imalatı, gıda maddeleri üretimi, hafif sanayinin bazı kollan gelişmiştir.
